Dlaczego Związek Sowiecki pilnie potrzebował zachodniej pomocy w 1943 roku? Dlatego, że posiadał krytyczne braki w zasobach technicznych i organizacyjnych w przemyśle, a szczególnie w gałęziach zaawansowanych technologii i w zdolnościach do wykańczania produktów, gdzie jakość jest kluczowa. Ogólnie rzecz biorąc, w tym ujęciu forma techniczna każdego produktu była jego cechą definiującą; zastępowalność między wysokogatunkowymi i niskogatunkowymi elementami, podobnie jak między zasobami ZSRS i Zachodu, była niewielka lub żadna.
Braku zaawansowanego technologicznie sprzętu wysokiej jakości nie można zrównoważyć zwiększając dostępność towarów niskiej jakości i usług ludzkich; ponieważ przemysł sowiecki nie mógł dorównać jakością produktów amerykańskiej inżynierii elektrycznej i mechanicznej oraz petrochemii, zasoby zagraniczne nie mogły zostać zastąpione zasobami krajowymi, zwłaszcza w kontekście militarnego starcia z Niemcami.
Podczas raportowania sumy napływu pomocy w dolarach i rublach oraz obliczania jej wielkości w procentach sowieckiej produkcji przemysłowej lub dochodu narodowego, badania zachodnie zwykle przywiązywały niewielką wagę do takich liczb. Według pewnego eksperta: „pomoc Stanów Zjednoczonych dla Rosji odegrała o wiele ważniejszą rolę wojenną, niż wynikałoby to z zimnych statystyk”.
Chruszczow swoje, sowieccy „historycy” swoje
Jakie znaczenie miała wartość gotówkowa lub stosunek procentowy, jeśli prosta prawda była taka, że bez Lend-Lease Związek Sowiecki w ogóle nie mógłby odegrać znaczącej roli w pokonaniu Niemiec? W literaturze podkreślano „nieproporcjonalnie znaczące efekty” dostaw Lend-Lease, które zapełniały „krytyczne luki”, uzupełniały „bolesne braki” i pozwalały na „prawdziwe uzupełnienia” niezbędnych dostaw. Zachodnie zasoby były po prostu kluczowe dla sowieckiego wysiłku wojennego.
W tym duchu często cytowane są wspomnienia Chruszczowa: „bez dostaw z Zachodu nie bylibyśmy w stanie wyżywić naszej armii”; odnośnie amerykańskich ciężarówek: „wyobraź sobie, jak bez nich posuwalibyśmy się ze Stalingradu do Berlina?”.
Podejście addytywne (sumujące), podkreślające jakościowe różnice między produktami sowieckimi i zachodnimi, uchwyciło ważny aspekt rzeczywistości – zwłaszcza sposób, w jaki w rezultacie zwiększano skuteczność militarną środków obronnych produkcji sowieckiej. Jednak pomysł, że nie ma substytucyjności między środkami krajowymi i importowanymi lub między produktami używanymi w celach wojskowych i cywilnych, był nadmiernie deterministyczny i prowadził do błędnych wniosków.
Z jednej strony wkład pomocy zachodniej w sowiecki wysiłek wojenny był olbrzymi; możliwość uwolnienia sowieckich zasobów do celów niewojennych, choć teoretycznie dopuszczalna, w praktyce nie została dokładnie zidentyfikowana. Z drugiej strony, gdy możliwe do zidentyfikowania towary z Lend-Lease zostały przekierowane do zastosowań niewojennych, uznawano to za bezprawne. W programie pomocowym oficjalnie nie uwzględniano sowieckich celów cywilnych.
W tym przypadku podejście addytywne było bardzo zgodne z duchem ustawy Lend-Lease, która zakładała, że towary z dostaw zachodnich mają być wykorzystywane wyłącznie na potrzeby wojny i stanowić dodatek do zasobów krajowych już w taki sposób wykorzystywanych. Jednak to ludzkie zachowanie testuje prawo, a nie prawo testuje zachowanie.
W ściśle odwrotny sposób oficjalna historiografia sowiecka pozostawała zdominowana przez szerokie założenie, że bez Lend-Lease niewiele by się zmieniło. Zachodni analitycy zostali oskarżeni o szerzenie mitu, że Armia Czerwona odniosła zwycięstwa tylko dzięki zachodnim środkom i że tylko amerykańska pomoc „uratowała Rosję”; Lend-Lease został opisany przez Sowietów w kategoriach względnych jako „wysoce nieistotny”.
Wpływ Lend-Lease na krajową gospodarkę sowietów
Charakter zasług aliantów zachodnich wobec ZSRS to kwestia, która, nierozwiązana w tamtym czasie, wciąż powraca przy okazji pisania historii II Wojny Światowej. Problem ma dwa aspekty – jeden międzynarodowy i jeden krajowy. Pomoc zachodnia wpłynęła na alokację zasobów między sojusznikami.
Czy pomoc była jednostronną dotacją od bogatych dla biednych, czy raczej był to jeden z aspektów szerszego wojennego łączenia zasobów, opartego na wzajemnej specjalizacji i współpracy równorzędnych partnerów? Pomoc Zachodu wpłynęła również na krajową alokację zasobów Związku Sowieckiego. Czy pomoc była niezbędna dla sowieckiego wysiłku wojennego, w jakim stopniu wspierała gospodarkę cywilną, w jakim stopniu była przeznaczana na powojenne cele gospodarcze?
Materialną formą pomocy były często produkty zaawansowanej technologii, wysokiej jakości, co niewątpliwie zwiększało skuteczność sowieckiej siły bojowej. Dorównanie wojskowo-technicznym właściwościom amerykańskich pojazdów, paliw, sprzętu komunikacyjnego i racji żywnościowych byłoby bardzo trudne i kosztowne dla sowieckiej gospodarki. Czy gdyby sowieckim siłom zbrojnym odmówiono tych zachodnich zasobów, zdobyliby je z innych źródeł?
Zamienniki byłyby prawdopodobnie gorsze pod względem ilości i jakości, jednak jednostki wojskowe nadal musiały manewrować, komunikować się, karmić i ubierać swoje wojska podczas marszu. Biorąc pod uwagę braki, Rosjanie bardziej polegaliby na koniach, gońcach, suszonych rybach i czerstwym chlebie. Poruszaliby się wolniej, z mniej efektywną koordynacją i walczyliby mniej skutecznie.
Podobnie sytuacja wyglądałby w przypadku dostaw amerykańskich obrabiarek, urządzeń wytwórczych i maszyn rolniczych importowanych na potrzeby gospodarki produkcyjnej. Gdyby pomoc przybrała tylko formę dodatkowych produktów na poziomie sowieckiej technologii i jakości, potrzeby nadal by istniały i również zostałyby zaspokojone, ale przy wyższych kosztach i gorzej. Wszystko to mogłoby doprowadzić nie tylko do wolniejszych postępów na polu bitwy, ale nawet do przegranych operacji czy całych kampanii. Losy wojny mogłyby zostać odwrócone na korzyść Niemiec.
Lend-Lease pomógł sowietom w szerokim zakresie
Pomoc Lend-Lease stanowiła znaczący dodatek do ogólnych zasobów ZSRS. Z tego punktu widzenia jej forma – techniczna czy wojskowo-techniczna – nie miała znaczenia. Liczyło się to, że pomoc dała rządowi sowieckiemu możliwość alokacji większej ilości zasobów na wszystkie swoje cele, zarówno wojskowe, jak i cywilne, doraźne lub powojenne.
Jak władze sowieckie to zrobiły? Wybory dokonywane przez przywódców sowieckich w zakresie alokacji zasobów między zastosowaniami wojennymi i niewojennymi różniły się na różnych etapach wojny. Były wynikiem procesu decyzyjnego, który przebiegał na dwóch poziomach abstrakcji. Punktem wyjścia dla Kremla było poważne zagrożenie dla przetrwania narodowego i osobistego oraz możliwość porażki. Porażki, której należało za wszelką cenę uniknąć.
Można więc przypuszczać, że na wyższym poziomie przywódcy radzieccy chcieli maksymalizować środki na wysiłek wojenny, pod warunkiem utrzymania minimalnego poziomu cywilnej i infrastrukturalnej aktywności gospodarczej. W praktyce jednak minimalne potrzeby społeczne były niemożliwe do określenia. Stało się tak z kilku powodów. Po pierwsze, urzędnicy systematycznie tłumili wyrażanie niezadowolenia przez ludność i lekceważyli sygnalizowanie potrzeb przez konsumentów i producentów. Po drugie, wielkość niezaspokojenia ekonomicznego, która mogła być tolerowana przez społeczeństwo, zależała od różnych czynników, a tych nie można było z góry określić.
Za to na niższym poziomie abstrakcji, więc w pierwszej fazie wojny, zamiast ryzykować natychmiastową porażkę z powodu braku wystarczającej mobilizacji, sowieci poszli drogą zagarniania wszystkiego, co było dostępne dla wysiłku wojennego – „Wszystko na front!”.
To wtedy załamała się gospodarka cywilna, przekroczono granice tolerancji społeczeństwa, rozpowszechniło się przepracowanie i niedożywienie, wzrosła śmiertelność cywilów, a infrastruktura produkcji wojennej została osłabiona.
W tym pierwszym okresie perspektywy powojenne nie odgrywały żadnej roli, ponieważ jedynym priorytetem było zażegnanie porażki i zapewnienie możliwości kontynuowania walki. W 1942 r. nastąpiło przejście do drugiej fazy, w której koszty wojskowe przestały nadmiernie obciążać gospodarkę sowiecką.
Gospodarka cywilna zyskała na znaczeniu i przestała się załamywać. Odtąd nakłady obronne mogły bezpiecznie rosnąć w oparciu o nowo dostępne zasoby. Był to również okres, w którym w perspektywie ostatecznego zwycięstwa odradzały się powojenne plany, wyrażające się w szeregu projektów odbudowy przemysłu i zasobów kapitału. Oczywiście nie znamy żadnych szczegółowych danych, w jakich proporcjach rząd wojenny Stalina proponował alokację przyrostowych zasobów z Lend-Lease. Widać jednak rzeczywisty przyrost zasobów w latach 1942-44 i wydźwignięcie się ekonomiczne Związku Sowieckiego.
Koniec części drugiej. LINK do części pierwszej.
