Studia nad stosunkami gospodarczymi aliantów zachodnich z ZSRR w czasie II wojny światowej mają długą historię. Większość z nich została napisana z punktu widzenia dyplomacji i strategii, a powszechnie pod wpływem chęci retrospektywnego poszukiwania historycznych korzeni zimnej wojny, która nastąpiła po II wojnie. Niejednokrotnie też pisano pod wpływem niezrozumiałego zauroczenia Związkiem Sowieckim, co nie sprzyjało obiektywnej ocenie znaczenia Lend-Lease Act dla rozstrzygnięcia zmagań podczas II wojny.
Do niedawna badań ekonomicznych stosunków międzysojuszniczych w czasie wojny było bardzo mało i niewiele było w nich specjalnych odniesień do pomocy Zachodu dla ZSRR. Jest to zaskakujące, ponieważ Lend-Lease Act nie był niczym innym, jak transferem zasobów, a ekonomiczne znaczenie transferu do ZSRR przez tyle lat wzbudzało kontrowersje. Bez niezależnej analizy ekonomicznej kontrowersje prawdopodobnie nigdy nie zostaną rozwiązane.
Dawny odbiorca transferu, czyli ZSRR, a obecnie Rosja, zawsze będzie twierdzić, że skala pomocy w gotówce i oprocentowanych pożyczkach była niewielka. Niegdysiejsi darczyńcy będą twierdzić zaś, że te sumy rzeczywiście były nieistotne, ponieważ to fizyczna forma pomocy sojuszniczej stanowiła krytyczny składnik pomocy niezbędny dla sowieckiego zwycięstwa.
Czy bez amerykańskiej pomocy ZSRR pokonałby Niemców na własnym terytorium?
Dlaczego konieczna jest wyraźna ekonomiczna analiza pomocy i handlu między sojusznikami? Sednem problemu jest zrozumienie, co by się stało bez tych transferów zasobów. Cechą wspólną większości zachodnich badań pomocy dla Rosji jest addytywne podejście „blokowe”.
Najprościej rzecz ujmując, sowiecki wysiłek wojenny składał się z wielu elementów składowych personelu wojskowego i materiałów, z których każdy uzupełniał wysiłek jako całość na danym etapie wojny; gdyby zabrano którykolwiek z tych bloków, cały wysiłek wojenny ZSRS okazałby się nieskuteczny. Niektóre z tych bloków zostały oznaczone jako lokalne, inne jako pochodzące z Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych.
Główne bloki siły ognia i personelu Armii Czerwonej, które wystarczyły do odwrócenia klęski w latach 1941-42, zostały co prawda zapewnione dzięki wysiłkowi lokalnemu, jednak już wówczas ZSRR dysponował wsparciem z Zachodu, także w ramach Lend-Lease Act. Obejmowało ono elementy uzbrojenia m.in. czołgi i samoloty. Do tego dodano w latach 1943-45 importowane bloki bardziej zaawansowanych technicznie środków komunikacji i mobilności, które umożliwiły wielkie strategiczne ofensywy.
Podejście to jest addytywne w tym sensie, że postrzega przydział bloków krajowych do wysiłku wojennego jako z góry określony, niezależnie od dostępności bloków importowanych, które w związku z tym zostały po prostu dodane; gdyby zostały zabrane, nie można było ich zastąpić ze źródeł krajowych. Zarówno harmonogram, jak i skład pomocy są postrzegane jako ważne dla tej analizy.
Tło transferów w ramach Lend-Lease Act
Czynnik czasu był następujący. Napływ pomocy, początkowo powolny, rozpoczął okres swojego szczytu w drugiej połowie 1943 roku. Do tego czasu Niemcy ponieśli już trzy wielkie klęski na froncie wschodnim, pod Moskwą, Stalingradem i Kurskiem-Orelem. Strategiczna zdolność ofensywna Wehrmachtu została praktycznie wyeliminowana. Wraz z przełomem w wojnie rozpoczęła się nowa faza, która zdeterminowała charakter zwycięstwa aliantów i klęski Niemców. Ale wojska niemieckie wciąż znajdowały się głęboko w Rosji, a na zachodzie siły alianckie dopiero co zdobyły swój pierwszy przyczółek na kontynencie europejskim na Sycylii.
Bitwa o Atlantyk wciąż się toczyła. Niemiecka gospodarka wojenna była nienaruszona, pomimo alianckich bombardowań, a niemiecka produkcja wojenna przyspieszyła. Bez szybkiego rozszyfrowania niemieckich pozycji na wschodzie łatwo było przypuszczać, że czeka nas wiele lat walk. Jednocześnie wyczyny militarne Armii Czerwonej zostały okupione ogromnymi kosztami ludzkiego życia i sprzętu, podczas gdy warunki życia i pracy w Rosji były bardzo złe, a zapasy żywności wciąż się kurczyły.
Skład pomocy sojuszniczej dla Rosji był postrzegany w tym kontekście jako wkład nieproporcjonalny. Związek Radziecki wyprodukował własną siłę ognia podczas II wojny światowej, ale w dużym stopniu polegał na importowanych środkach mobilności. Konkretna materialna forma, jaką przybrała pomoc, wzmacnia ten pogląd.
Importowana siła ognia (głównie samoloty i czołgi) była widoczna już w pierwszej transzy pomocy dostarczonej w ramach Lend-Lease Act w latach 1941-42. Za to od 1943 r. to importowane pojazdy silnikowe, wysokiej jakości paliwa, sprzęt komunikacyjny, maszyny przemysłowe, statki marynarki wojennej oraz skoncentrowana i przetworzona żywność zdominowały wszystkie niezbędne środki dla manewrowości i zaopatrzenia logistycznego Armii Czerwonej.
Tak więc zniszczenie przez Armię Czerwoną ofensywnej potęgi Niemiec w latach 1941-42 zostało dokonane w dużej mierze w oparciu o sowiecką podaż krajową. Jednak techniczna zdolność sowieckiego wojska do ścigania wycofującego się Wehrmachtu, do projekcji potęgi wojskowej w Europie, aby spotkać się z nacierającymi siłami lądowymi aliantów od zachodu i zakończyć wojnę w maju 1945 r., opierała się w znacznym stopniu na zachodnich zasobach.
Koniec części pierwszej. LINK do części drugiej.
